۱۶ آذر ۱۳۳۲ یکی از روز‌های تاریخی ایران است که با شهادت سه دانشجوی دانشگاه تهران به‌نام‌های مصطفی بزرگ‌نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت‌رضوی است که به یک روز ماندگار در تاریخ مبارزات سیاسی دانشجویان ایرانی تبدیل شد. این روز که کمتر از چهار ماه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ رخ داد، نماد مبارزه دانشجویی علیه استبداد داخلی و سلطه خارجی شد.
۱۶ آذر در بستری از تحولات سیاسی پیچیده ایران در اوایل دهه ۱۳۳۰ شکل گرفت. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، دولت ملی محمد مصدق که به‌دنبال ملی‌سازی صنعت نفت و کاهش وابستگی ایران به استعمار بریتانیا بود، سرنگون شد. کودتا با همکاری سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا (سیا) و بریتانیا (MI۶) و پشتیبانی عوامل داخلی رخ داد و دولت شاهنشاهی محمدرضا پهلوی را به قدرت بازگرداند.

پس از کودتا، فضای سیاسی کشور به‌شدت سرکوبگرانه شد. بسیاری از فعالان سیاسی و اعضای جبهه ملی و حزب توده دستگیر شدند. دانشگاه‌ها که تا پیش از آن محل فعالیت و بحث‌های سیاسی بودند، تحت نظارت شدید امنیتی قرار گرفتند. در این میان، هرگونه صدای اعتراض علیه سیاست‌های دولت شاهنشاهی و حمایت آن از قدرت‌های خارجی به شدت سرکوب می‌شد.

رویداد ۱۶ آذر به سفر قریب‌الوقوع ریچارد نیکسون، معاون رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، به ایران مرتبط بود. این سفر که برای ۱۸ آذر برنامه‌ریزی شده بود، به‌منظورتحکیم روابط ایران وآمریکا پس از کودتا واعلام حمایت از حکومت شاه انجام می‌شد. سفر نیکسون نمادی از سلطه‌گری آمریکا در ایران تلقی می‌شد و باعث خشم بسیاری از اقشار جامعه، به‌ویژه دانشجویان و روشنفکران شد.

در چنین فضایی، دانشجویان به‌ویژه در دانشگاه تهران، از اصلی‌ترین مراکز سیاسی کشور، به مخالفت با این سفر پرداختند. آنان اعتراض خود را به‌صورت تجمعات وبیانیه‌هایی علیه حکومت شاه و دخالت آمریکا اعلام کردند. دولت شاهنشاهی نیز که نگران ایجاد اعتراضات گسترده بود، نیرو‌های نظامی و امنیتی را برای سرکوب هرگونه مخالفت آماده کرد.

صبح روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲، فضای دانشگاه تهران به شدت ملتهب بود. دانشجویان دانشکده فنی که در خط مقدم اعتراضات بودند، با برگزاری تجمعات و شعار‌های ضدحکومتی، اعتراض خود را نسبت به حضور نیکسون و دخالت‌های آمریکا در امور داخلی ایران اعلام کردند.

نیرو‌های نظامی و امنیتی با ورود به دانشگاه تهران، اقدام به محاصره دانشکده فنی کردند. آنان به‌شدت به دانشجویان حمله کردند و بدون هیچ هشداری، شروع به تیراندازی کردند. در این حمله، سه دانشجوی مبارز به نام‌های مصطفی بزرگ‌نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت‌رضوی به شهادت رسیدند و تعدادی دیگر زخمی شدند. 

مصطفی بزرگ‌نیا 

مصطفی بزرگ‌نیا یکی از سه دانشجوی شهید واقعه‌ی ۱۶ آذر ۱۳۳۲ است که جان خود را در جریان سرکوب خونین اعتراضات دانشجویان در دانشگاه تهران از دست داد. او یکی از چهره‌های شاخص و فعال سیاسی دانشگاهی بود که در آن دوران به عنوان نماینده‌ی تفکرات چپ‌گرایانه و ضد استبدادی شناخته می‌شد.

وی متولد یکی از خانواده‌های متوسط ایرانی بود. او در دوران تحصیل در دانشگاه تهران در دانشکده فنی مشغول به تحصیل بود. بزرگ‌نیا به دلیل علاقه‌مندی به مسائل اجتماعی و سیاسی، به فعالیت‌های دانشجویی و مبارزات سیاسی علیه حکومت پهلوی پیوست.  

بزرگ‌نیا در کنار دو دانشجوی دیگر، احمد قندچی و مهدی شریعت‌رضوی، از دانشجویانی بود که به شکل فعال در اعتراضات ۱۶ آذر شرکت داشتند. این اعتراضات در واکنش به سفر ریچارد نیکسون، معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به ایران و حضور دوباره آمریکا و بریتانیا در امور داخلی کشور پس از کودتای ۲۸ مرداد شکل گرفت.  

مصطفی بزرگ‌نیا به‌عنوان یک فرد آگاه، مسئولیت‌پذیر و عدالت‌خواه شناخته می‌شد. او نماد دانشجویان پیشرو و مبارزی بود که در دهه ۳۰ برای آرمان‌هایی چون استقلال، آزادی و عدالت اجتماعی جان خود را به خطر انداختند. بزرگ‌نیا، مانند بسیاری از دانشجویان هم‌دوره‌اش، نسبت به دخالت‌های بیگانگان در امور داخلی ایران و همچنین استبداد شاهنشاهی انتقاد داشت و به‌دنبال ایجاد تغییر در نظام اجتماعی و سیاسی کشور بود.

یاد و خاطره‌ی بزرگ‌نیا همچنان در میان نسل‌های مختلف دانشجویان ایران زنده است. او نماینده‌ی صدایی بود که خواهان عدالت، آزادی و ایستادگی در برابر استبداد داخلی و دخالت‌های خارجی بود، و این ارزش‌ها هنوز هم الهام‌بخش مبارزات دانشجویان و روشنفکران در ایران است.

احمد قندچی

احمد قندچی یکی از سه دانشجوی شهید واقعه‌ی ۱۶ آذر ۱۳۳۲ است که در جریان حمله نیروهای نظامی به دانشگاه تهران جان باخت. او به‌عنوان دانشجویی مستقل و ملی‌گرا، در مبارزات سیاسی علیه استبداد داخلی و سلطه خارجی، نقش برجسته‌ای داشت و نامش در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از شجاعت و مبارزه دانشجویی ثبت شده است.

وی در سال‌های پایانی دهه ۱۳۰۰ خورشیدی، در خانواده‌ای ایرانی و متعهد به ارزش‌های فرهنگی و ملی به دنیا آمد. وی از همان کودکی به تحصیل علاقه نشان داد و توانست با تلاش و استعداد خود، وارد دانشگاه تهران شود. قندچی در دانشکده فنی دانشگاه تهران تحصیل می‌کرد و یکی از دانشجویان برجسته و فعال این دانشکده به شمار می‌رفت.

احمد قندچی به‌عنوان فردی آگاه، عدالت‌خواه و متعهد به ارزش‌های انسانی شناخته می‌شد. او علاقه‌مند به مسائل اجتماعی و سیاسی بود و همواره در راستای عدالت و استقلال ملی تلاش می‌کرد. برخلاف بسیاری از فعالان سیاسی آن زمان که به گروه‌های خاص یا حزب‌های سیاسی وابسته بودند، قندچی به‌طور عمده مستقل عمل می‌کرد و به جریان ملی‌گرایی نزدیک بود. او از هواداران اهداف دکتر محمد مصدق و جریان ملی‌سازی صنعت نفت بود و به‌شدت با دخالت‌های بیگانگان در امور داخلی ایران مخالفت می‌کرد.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که منجر به سرنگونی دولت دکتر مصدق و بازگشت شاه به قدرت شد، فضای سیاسی کشور به شدت سرکوبگرانه شد. دانشگاه‌ها، به‌ویژه دانشگاه تهران، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مخالفت با حکومت پهلوی و دخالت خارجی، تحت نظارت شدید قرار گرفتند.

در صبح روز ۱۶ آذر، نیروهای نظامی و امنیتی وارد دانشگاه تهران شدند و به دانشکده فنی یورش بردند. احمد قندچی در این سرکوب خونین، مصطفی بزرگ‌نیا و مهدی شریعت‌رضوی، مورد اصابت گلوله قرار گرفت و به شهادت رسید، او هنگام شهادت، تنها ۲۱ سال داشت.

مهدی شریعت‌ رضوی

مهدی شریعت‌ رضوی یکی از سه دانشجوی شهید واقعه‌ی ۱۶ آذر ۱۳۳۲ است که در جریان یورش نیرو‌های نظامی به دانشگاه تهران، جان خود را از دست داد. او به‌عنوان یک دانشجوی عدالت‌خواه، ملی‌گرا و مستقل، نماینده‌ی نسلی از جوانان آگاه و مبارز بود که در برابر استبداد داخلی و سلطه خارجی ایستادگی کردند.

وی در دهه ۱۳۰۰ خورشیدی در خانواده‌ای فرهنگی و میهن‌دوست به دنیا آمد. خانواده او، اهل دانش و فرهنگ بودند و ارزش‌های اخلاقی و انسانی را به او آموختند. برادر او، علی شریعت‌رضوی، از فعالان سیاسی و اجتماعی بود و نقش مهمی در پرورش تفکرات مبارزاتی و عدالت‌طلبانه مهدی داشت؛ شریعت رضوی توانست با تلاش و پشتکار خود وارد دانشگاه تهران شود و در دانشکده فنی مشغول به تحصیل شود. او یکی از دانشجویان علاقه‌مند به مباحث اجتماعی و سیاسی بود و به‌ویژه در جریان ملی‌سازی صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق و مبارزات استقلال‌طلبانه مردم ایران فعالانه شرکت داشت.

مهدی شریعت‌رضوی به‌عنوان فردی آگاه، مسئولیت‌پذیر و متعهد شناخته می‌شد. او به آرمان‌های ملی‌گرایانه و عدالت‌خواهانه اعتقاد داشت و در فضای سیاسی آن دوران، از حامیان جبهه ملی ایران و دکتر مصدق بود. 

وی همچنین روحیه‌ای مبارز داشت واز ظلم و استبداد بیزار بود. او در عین حال، شخصیتی آرام و متواضع داشت و در میان همکلاسی‌ها و دوستانش، به‌عنوان فردی قابل احترام شناخته می‌شد.

در روز ۱۶ آذر، نیرو‌های نظامی و امنیتی وارد دانشکده فنی دانشگاه تهران شدند و با خشونتی بی‌سابقه، به سرکوب دانشجویان پرداختند. در جریان این حمله، مهدی شریعت‌رضوی به ضرب گلوله  شهید شد.

امروز، مهدی شریعت‌رضوی در کنار احمد قندچی و مصطفی بزرگ‌نیا، به‌عنوان سه شهید ۱۶ آذر شناخته می‌شوند. نام او در تاریخ ایران، به نماد ایستادگی در برابر استبداد و بی‌عدالتی تبدیل شده است و همچنان در ذهن و قلب جامعه دانشجویی و مردم ایران زنده است.

پیامد‌ها و تأثیرات ۱۶ آذر

 

۱۶ آذر ۱۳۳۲ نه تنها به یک رویداد تلخ در تاریخ ایران تبدیل شد، بلکه نقطه عطفی در مبارزات دانشجویی و سیاسی کشور بود. شهادت این سه دانشجو، دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های کشور را به کانون مبارزه علیه استبداد تبدیل کرد.

پس از این واقعه، حکومت شاهنشاهی تلاش کرد تا با افزایش نظارت‌های امنیتی و سرکوب اعتراضات، فضای دانشگاه را کنترل کند و نیکسون در تاریخ ۱۸ آذر به ایران آمد و حکومت شاه سعی کرد با تبلیغات گسترده، سفر وی را نشانی از مشروعیت حکومت خود نشان دهد. با این حال، خاطره خونین ۱۶ آذر، تبلیغات دولتی را تحت‌الشعاع قرار داد.

۱۶ آذر به‌عنوان نماد مبارزه با استبداد در تاریخ ایران باقی ماند. از دهه ۱۳۴۰ به بعد، این روز به مناسبت روز دانشجو شناخته شد و هر ساله گرامی داشته شد. دانشجویان در دهه‌های بعد از این روز برای اعتراض به استبداد و بیان خواسته‌های سیاسی و اجتماعی خود استفاده کردند.

۱۶ آذر نقطه آغاز مبارزات سازمان‌یافته جنبش دانشجویی ایران بود. از این تاریخ به بعد، دانشجویان نقش پررنگ‌تری در مبارزات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کردند. در دوران انقلاب ۱۳۵۷، دانشجویان یکی از پیشگامان اصلی در سرنگونی حکومت پهلوی بودند.

از طرفی؛ ۱۶ آذر ۱۳۳۲ نه تنها یک روز در تقویم مبارزات سیاسی ایران، بلکه یک نشانه تاریخی از مقاومت در برابر استبداد و استعمار است. شهادت سه دانشجوی مبارز در دانشگاه تهران نشان داد که نسل جوان ایران همواره در برابر دخالت‌های خارجی و حکومت‌های سرکوبگر ایستاده است. این روز از آن زمان تاکنون الهام‌بخش بسیاری از مبارزات دانشجویی و اجتماعی بوده و همچنان به‌عنوان یکی از نماد‌های اصلی آزادی‌خواهی و عدالت‌طلبی در ایران گرامی داشته می‌شود. 

از منظر تاریخی، ۱۶ آذر به ما یادآوری می‌کند که دانشگاه‌ها همواره پایگاه تفکر، آزادی و مقاومت در برابر ظلم بوده‌اند و این نقش مهم در تاریخ ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. امروز نیز یاد و خاطره بزرگ‌نیا، قندچی و شریعت‌رضوی زنده است و یادآور مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی نسل‌های جوان در برابر چالش‌های زمانه است.

---

منابع: 
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۶ آذر
روزنامه کیهان، ۱۳۵۹