امام باقر(ع) و بحران های «فکری - سیاسی» شیعیان معاصر

دوران امامت امام باقر(علیه السّلام) مصادف با ادامه فشارهای خلفای بنی امیه و حکام آنها به شیعیان در عراق بود. عراق مرکز اصلی شیعه بود و از این رو در کتاب های حدیثی و تاریخی از ایشان با عناوین و اصطلاحاتی که دال بر پیشوایی شان برای اهل عراق است یاد می شود. شیعیان همه ‌ساله در موسم حج با امام تماس داشتند. این تماس‌ ها معمولاً یا در مکه و یا در بازگشت زائرین بیت الله الحرام و عبور آنها از مدینه صورت می‌ گرفت.

یکی از مشکلات اهل عراق، این بود که امام(علیه السّلام) نسبت به اعتقاد و استواری ایمان آنها اعتماد چندانی نداشت. گرچه آنان به شدّت اظهار علاقه می‌ کردند و با ولع هر چه تمامتر احادیث اهل بیت(علیهم السّلام) را انتشار می‌ دادند؛ اما به دلایلی - که پاره‌ ای از آنها مسبوق به سوابق تاریخی مردم کوفه و عراق بود - این اظهار وفاداری نمی‌ توانست قطعی تلقی شود؛ از برید عجلی نقل شده که به امام باقر(ع) گفت: می‌ گویند: «اِنَّ اَصْحَابَنَا بِالْکُوفَةِ لَجَمَاعَةٌ کَثِیرَةٌ فَلَوْ أَمَرْتَهُمْ لَأَطَاعُوکَ وَ اتَّبَعُوکَ»؛ (اصحاب ما در کوفه جمعیت انبوهی هستند که اگر به آنان دستوری صادر فرمایید از شما اطاعت و از فرمانتان متابعت خواهند کرد). امام فرمود: آیا می‌ توانید از جیب برادر مؤمنتان مایحتاج تان را بردارید؟ گفتم: نه. امام پاسخ داد: «بِدِمَائِهِمْ أَبْخَلُ»؛ (آنان نسبت به خون شان بخیل‌ تر هستند).

علاوه بر آن بسیاری از شیعیان به مراتب عالی تشیع نرسیده و گروهی از آنان در کنار استفاده از احادیث اهل سنت علاقه مند به بهره‌ گیری از علوم اهل بیت(علیهم السلام) نیز بودند. تعداد شیعیان سیاسی - کسانی که نه به جهت اعتقاد به امامت امامان شیعه، بلکه به دلیل برتری شخصیت انسانی و سیاسی اهل بیت و به خاطر تقابل با بنی امیّه و شام از حاکمیت آنها طرفداری می‌ کردند - در عراق بسیار زیاد بوده است. امّا کسی را یارای اتکای بدانان به منظور راه انداختن یک جنبش سیاسی، با حداقل درصد پیروزی، نبود. گفتگوی برید عجلی با امام باقر(علیه السّلام) که پیشتر ذکر شد نمایانگر این حقیقت است.

از طرف دیگر، از آن روی که امام باقر(علیه السّلام) مجبور به رعایت تقیه بود و بسیاری از شیعیان عراق در اثر فشار و اختناق موجود، انتظار داشتند که امام به عراق آمده و دست به شمشیر ببرد، طبعاً برخی از آنها نسبت به امامت آن حضرت دچار تردید می‌ شدند و بدین سبب و به دلیل این که آگاهی کافی درباره امامت امام باقر(ع) بدان‌ ها نمی‌ رسید، در میان آن حضرت و برادرش زید مردّد شدند و این امر موجب پیدایش انشعاباتی در شیعه گشت. گرچه امام هفت سال زودتر از قیام برادرش زید در کوفه، وفات یافت. اما در همین دوره و پس از آن ریشه‌ های گرایش به زید در میان شماری از شیعیان رشد کرد.